Nachtwacht van de Middelnederlandse literatuur

Het handschrift van Hulthem wordt ook wel 'de Nachtwacht van de Middelnederlandse literatuur' genoemd. Het is een verzameling teksten waarvan enkele uitsluitend via deze bron zijn overgeleverd. Over de schrijver ervan was niets bekend. Van Oostrom vertelt over de vondst: “In Het Utrechts Archief bleek zich sinds mensenheugenis een stuk te bevinden, het zogenoemde Manboek van Jacob van Gaasbeek, dat door identificatie van watermerk en schrijfhand het beroemdste handschrift van de Middelnederlandse letterkunde - het handschrift Van Hulthem - zijn plaats van herkomst wees. Mijn boek Nobel streven kon het trots presenteren als volkomen onverwachte, spectaculaire bijvangst van mijn werk. Neerlandici zouden dan ook veel vaker in archieven moeten kijken!”

In de Middeleeuwen gaven ‘leenheren’ land uit aan hun ‘leenmannen’, die hiervoor als tegenprestatie militaire bijstand verleenden of een deel van hun opbrengen afdroegen. De registratie vond aanvankelijk plaats in ‘manboeken’, waarvan er maar een paar bewaard zijn gebleven. Het Manboek van Jacob van Gaasbeek bevindt zich in het archief van de Bisschoppen van Utrecht, dat in Het Utrechts Archief wordt bewaard. De Utrechtse bisschop bezat in de Middeleeuwen veel land met bijbehorende leenhoven, waaronder die van Abcoude en Wijk bij Duurstede, die in 1449 werden verworven door aankoop van de heerlijke rechten van Jacob van Gaasbeek. In 1408 had deze Jacob van Gaasbeek een manboek in twee delen laten opstellen door klerk aan zijn hof: één met alle leenmannen van zijn leenhof in Abcoude en één met die van de leenhof in Wijk bij Duurstede. Bij de verkoop van al zijn rechten het land aan de bisschop, gingen ook de bijbehorende manboeken in diens handen over. Op basis van de overeenkomsten in het handschrift concluderen prof. Van Oostrom en prof. Jos Biemans dat de opsteller van de manboeken en van het handschift Van Hulthem dezelfde persoon moet zijn geweest.

Jacob van Gaasbeek -  collectie beeldmateriaal Het Utrechts Archief 

Handschrift

De manboeken zijn geschreven in het Middelnederlands, de voorloper van onze huidige taal. Het boek over de lenen in het Sticht, Amstelland en het land van Montfoort begint als volgt: “Dit sin manne iacope her van gaesbeec van apcoude van putten ende van strien ende die huer leen aan hem versocht hebben inden gesticht van utrecht boven den stat ende beneden den stat gemaect int jar 1408”. >>> Bekijk de scans van de teksten 

Watermerk

De boeken zijn niet geschreven op perkament, maar op papier. Vastgesteld is ook dat het papier van het Manboek en van het handschrift Van Hulthem deels dezelfde herkomst hebben. Een aantal bladen uit dit handschrift bevat namelijk hetzelfde watermerk als de bladen in beide delen van het Manboek: een watermerk waarop een eenhoorn te zien is. Een watermerk op papier uit deze tijd is een vroege vorm van een merklogo zoals we dat nu ook kennen, zo vertelt specialist conservering en restauratie Elly Pouwels van Het Utrechts Archief: "Papier werd in deze tijd handmatig geschept met een zeef van metaaldraad, waarop met koperdraad een watermerk aangebracht was. Op de plaats van het watermerk en de draden van de zeef werd het papier iets dunner, omdat hier minder vezels bleven zitten bij het scheppen. Italiaans handgeschept papier kennen we vanaf eind 13e eeuw, in Nederland kwam de papierproductie pas op gang in de 16e eeuw. Je kunt aan de hand van de watermerken vaststellen waar en wanneer het papier geproduceerd is: elke maker, molen of regio kende zijn eigen afbeeldingen.”.

 

Het watermerk met eenhoorn uit het manboek 

Digitalisering archief bisschoppen van Utrecht

De manboeken zijn de eerste gedigitaliseerde stukken uit het archief van de bisschoppen van Utrecht. In de aankomende maanden komt de hele inventaris online beschikbaar, inclusief de scans van de archiefstukken.

Meer informatie:

>>> Bekijk het artikel over de ontdekking in NRC Handelsblad
>>> Meer over het boek Nobel streven