In 1995 is het vijftig jaar geleden dat er een einde kwam aan de Duitse bezetting. In het kader van de viering van vijftig jaar bevrijding heeft de Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht dit bronnenoverzicht voor de stad Utrecht in de Tweede Wereldoorlog samengesteld. Dit initiatief van de GAU staat niet alleen: in 1995 wordt een tentoonstelling over dit onderwerp georganiseerd door het Centraal Museum en wordt een wetenschappelijke publicatie over de geschiedenis van de stad Utrecht in de Tweede Wereldoorlog gepresenteerd.
Utrecht in oorlogstijd kenmerkte zich enerzijds door zaken en gebeurtenissen die niet veel afweken van die in andere Nederlandse steden. Verenigingen werden op last van de Duitsers opgeheven, joodse inwoners van de stad werden gedeporteerd, gebouwen werden gevorderd, sommige Utrechtse bedrijven deden mee aan de Februaristaking en straten die waren genoemd naar leden van het Koninklijk Huis, kregen een Duitsgezinde naam.
Toch nam Utrecht ook een bijzondere positie in Het was de stad waar verschillende Duitse instanties hun hoofdkwartieren hadden; de NSB zetelde op de Maliebaan en verschillende Weermachtsinstanties waren elders in de stad gevestigd.
Voor de onderzoeker naar de Tweede Wereldoorlog zal het vinden van de juiste bronnen niet altijd even gemakkelijk zijn. Veel materiaal is tijdens de oorlog verloren gegaan of afgedwaald naar onvoorziene plaatsen. Daarnaast zijn veel bronnen, met name de archieven, nog niet of nauwelijks ontsloten of niet geheel openbaar.

Dit bronnenoverzicht geeft de onderzoeker een overzicht van archiefmateriaal, bibliotheekmateriaal, beeld- en geluidsmateriaal en objecten met betrekking tot de stad Utrecht in de Tweede Wereldoorlog. De bronnen zijn te vinden bij de volgende instellingen: de Gemeentelijke Archiefdienst Utrecht, het Rijksarchief in de provincie Utrecht (inclusief het Provinciekantoor Utrecht voor de nog niet naar het Rijksarchief overgebrachte archieven), het Algemeen Rijksarchief, het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, de Universiteitsbibliotheek Utrecht, het Universiteitsmuseum Utrecht, de Koninklijke Landmacht/Sectie Militaire Geschiedenis, de Koninklijke Luchtmacht/Sectie Luchtmachthistorie, de Koninklijke Bibliotheek, het Film- en fotoarchief van de Rijksvoorlichtingsdienst, het Nederlands Filmmuseum, de Stichting Film en Wetenschap/Audiovisueel Archief; het Centraal Museum Utrecht, het Verzetsmuseum Amsterdam en het Spaarnestad Foto-archief.
Het bronnenoverzicht is niet volledig. De hoeveelheid bronnen over de oorlogsjaren is zo groot, dat een selectie noodzakelijk was. Dit geldt vooral voor het archiefmateriaal. Archieven die nog niet zijn ontsloten, zijn veelal niet opgenomen in dit overzicht. Uitzondering hierop zijn de archieven van het provinciaal bestuur van Utrecht die op dit moment nog bij het Provinciekantoor berusten, maar te zijner tijd naar het Rijksarchief in de provincie Utrecht zullen worden overgebracht.

De geïnventariseerde archieven berustend bij de Gemeentelijke Archiefdienst zijn in hun geheel onderzocht. Van de geïnventariseerde archieven berustend bij het Algemeen Rijksarchief zijn opgenomen de archieven van de instellingen waarvan bekend is dat de werkzaamheden (ook) in Utrecht plaatshadden, bijvoorbeeld Winterhulp Nederland en de NSB-kring Utrecht en Ommelanden Dit geldt eveneens voor het RIOD, waarvan tevens de archieven zijn opgenomen van verschillende Duitse instellingen en personen die tijdens de oorlogsjaren werkzaam waren in Utrecht.
Een aparte vermelding verdient de collectie Van Rhenen. Deze particuliere collectie bevat onder meer publicaties, documentatie, kranten en objecten betreffende Utrecht in de Tweede Wereldoorlog. Tevens is in de collectie opgenomen een groot aantal geluidsopnamen van interviews die begin jaren tachtig door Leo van Rhenen zijn afgenomen met een aantal inwoners van de stad Utrecht over de oorlogsjaren. Een klein deel van deze geluidsbanden wordt beheerd door de Stichting Film en Wetenschap (zie 3.2.4 Films, geluidsopnamen’ - Stichting Film en Wetenschap/Audiovisueel Archief). Voor inlichtingen over de collectie: L. van Rhenen, Graaf Willemlaan 86, 3434 RR Nieuwegein, tel. 03402-64527.
Doel van dit bronnenoverzicht is onderzoekers een eerste handreiking te bieden bij het verrichten van onderzoek met behulp van de grote hoeveelheid Utrechtse bronnen betreffende de Tweede Wereldoorlog.

september 1994
I.E.C.M. Broos