Het Stad-Utrechts, Uterechs, Utregs of Uteregs kent prachtige woorden zoals dakhaos, wijffie of agtelijke gladiool. In augustus 2018 werd in Utrecht het meest kleurrijke woord "Jochie" verkozen. Maar hoe lang gaat het Utregs al terug?

EXPERIMENTEEL WONEN IN OVERVECHT

Experimenteel wonen is misschien niet het eerste waar je aan denkt als het gaat om Overvecht, maar in de jaren ’70 speelde juist deze Utrechtse wijk hierin een grote rol.

Ontwijk jij het ook om met de auto door het centrum van Utrecht te rijden? Je bent niet de enige: Utrecht is een uitdaging met de auto. Veel mensen nemen daarom veel liever de bus of de trein wanneer ze van buiten de stad naar Utrecht gaan. Ook in de jaren 50 was dat al een probleem. Daarom stelde de gemeente de (Duitse) verkeersdeskundige Feuchtinger aan om de verkeerssituatie van de stad te verbeteren. Hij had dé oplossing voor de verkeersproblematiek: de singel rondom Utrecht zou gedempt worden en plaats maken voor een tweebaansweg om de doorstroom van auto’s te bevorderen. Zo zou het centrum van Utrecht makkelijker bereikbaar worden.

Op 24 november 1967 vond de eerste editie van het festival Lowlands plaats in de Utrechtse Jaarbeurs, onder de volledige naam Flight to Lowlands Paradise. Het Utrechts Archief bewaart foto's, krantenartikelen én bewegend beeld van dit evenement. 

"Met oud brood naar politiebureau!" De politie in Utrecht roept mensen op om oud brood in te leveren op alle bureaus. Het brood is bedoeld voor alle vogels, die het door het pak sneeuw dat is gevallen, weer moeilijker hebben. Deze diervriendelijke oproep was op 16 januari 1963 te lezen in het Utrechtsch Nieuwsblad. De strenge winter was toen al een tijdje bezig. En helaas voor de vogeltjes zou die ook nog een tijd aanhouden, helemaal tot begin maart, waarin het de eerste dagen nog 10 graden vroor. De winter van ‘63 werd een begrip: auto’s reden over het IJsselmeer en de zwaarste Elfstedentocht ooit werd gehouden. Hoe ging het er die winter in Utrecht aan toe met alle vorst en sneeuw?

De Zwitser Jeannot Bürgi kwam in de jaren '60 naar Nederland  en was bepalend voor het Utrechtse straatbeeld. Bürgi was namelijk de ontwerper en maker van meer dan de helft van de 330 lantaarnconsoles die je overal in de Utrechtse binnenstad vindt. 

Chris Schut (1912 – 2000) was een van de meest productieve Utrechtse tekenaars van de 20e eeuw. Hij had volgens eigen zeggen een ‘onverklaarbare behoefte tot tekenen, die me met de moedermelk is ingegeven’. In 1957 tekent hij de Neude. 

De eerste tekenen van de lang verwachte bevrijding kwamen voor Utrecht op 2 mei 1945, toen de geallieerden voedselpakketten afwierpen boven de Lage Weide. Maar de intocht van de bevrijders liet op zich wachten. Pas op 7 mei 1945 was het zo ver: Canadese en Britse troepen trokken over de Bilstraat de stad binnen, verwelkomd door een dolblije menigte. 

Utrecht had als ‘stad der beweging’ een dubbel gezicht tijdens de Tweede Wereldoorlog: op de Maliebaan zat het hoofdkwartier van de NSB, terwijl er ook mensen waren die zich organiseerden in ondergrondse verzetsgroepen.  Veel van die leden werden opgepakt door de Duitsers, zo ook Wim de Mol. Hoe zijn reis door verschillende concentratiekampen hem verging, is terug te lezen in de unieke set brieven die Het Utrechts Archief van hem bewaart.   

Op 10 mei 1940 werden de Utrechters wakker van ronkende vliegtuigmotoren. De bezetting was al snel een feit. Fotograaf Nico Jesse kreeg een bijzondere opdracht van de gemeentearchivaris: fotografeer het dagelijkse Utrechtse leven tijdens de bezetting. Als de stad zou worden gebombardeerd, dan zouden er in ieder geval nog foto’s van zijn. Jesse maakte een enorme verzameling van meer dan 400 foto’s en kleurendia’s van Utrecht. 

In januari 2020 kregen we een bericht van mevrouw R. Bij het opruimen van de zolder van haar ouders had ze een wel heel bijzonder document gevonden: een verslag van de landelijke NSB-vergadering in Tivoli op 5 juni 1943. En die vergadering verliep behoorlijk chaotisch, met veel conflicten. 

‘Een half uur wachten in Utrecht? Dan beslist naar de aparte sfeer van de Spoorbio. Ruim duizend bezoekers per dag, maar er is nog plaats voor U',  lezen we in een advertentie in het Utrechtsch Nieuwsblad. Wachten op de trein deed je vanaf de jaren 40 dan ook in de zogenaamde Spoorbio. Tussen 1942 en 1964 stond er een heuse spoorbioscoop op het eerste perron van Utrecht Centraal. Hoe zag deze Spoorbio eruit en wat was er allemaal te zien?

Op 14 mei 1940 gaf Nederland zich over aan nazi-Duitsland. De volgende dag reden de eerste Duitse troepen Utrecht binnen. De Duitse aanwezigheid in de stad was direct groot. De bezetter eiste namelijk inkwartiering. De Nederlandse militaire kazernes boden niet genoeg ruimte voor de huisvesting van de Duitse bezettingsmacht. In honderden Utrechtse huishoudens moesten Duitse militairen worden ondergebracht. Om alle verzoeken tot inkwartiering te kunnen verwerken gaf burgemeester Gerhard ter Pelkwijk, ambtenaren de opdracht om het inkwartieringsbureau op te richten.

Niemand bracht Utrecht zo treffend in beeld als de fotograaf F.F. van der Werf (1903-1984). Al in de jaren dertig trok F.F. van der Werf door Utrecht om bijzondere foto's te maken van grote en kleine gebeurtenissen. Die foto's zijn tot op de dag van vandaag een genot om naar te kijken.  

Het universiteitslustrum van 1926 zette heel Utrecht op zijn kop. In de stad verrees een Egyptisch wonderland met prachtige decors, palmbomen, olifanten in de straten en zelfs een nagebouwde tempel.

Vrouwen naar de stembus? Dat was begin 20e eeuw helemaal niet vanzelfsprekend. Pas in 1919 kregen vrouwen in Nederland actief kiesrecht. En daar was een flinke aanloop voor nodig. Ook in Utrecht werd er flink gestreden voor het vrouwenstemrecht. Want hadden vrouwen bijvoorbeeld wel tijd om te stemmen als zij het huishouden moesten doen? Wij doken het archief in.

Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog verkeerde het Duitse Rijk in grote crisis: het leger was verslagen, de autoriteiten verloren hun greep op de bevolking en revolutionairen roerden zich. Toen zijn generaals het vertrouwen in hem opzegden, vluchtte de Duitse keizer Wilhelm II halsoverkop naar het neutrale Nederland. Na een kort verblijf in Kasteel Amerongen verhuisde Wilhelm naar Doorn, waar hij ruim twintig jaar zou wonen tot zijn dood in 1941. Na de Tweede Wereldoorlog werden zijn voormalige bezittingen in beslag genomen door de Nederlandse regering. In het archief van Wilhelm II vinden we zeer uiteenlopende en soms heel persoonlijke stukken; van schoolschriften tot regelrechte fanmail. 

Veel van de tekeningen, prenten, foto’s en films zijn via schenkingen in Het Utrechts Archief terecht gekomen. Voor de collectie beeldmateriaal koopt Het Utrechts Archief ook werken aan die een waardevolle toevoeging aan de collectie zijn. Onlangs was dit zeker het geval, toen er een aquarel van J.P.C. Grolman werd aangeboden. Alhoewel het werk niet in optimale staat verkeert, is het toch een mooie aanvulling van de verzameling tekeningen van Grolman.

De Friese kermisreiziger Christiaan Slieker vertoonde op 29 november 1896 de allereerste bioscoopvoorstelling in Utrecht. Het bekijken en maken van films werd daarna in korte tijd razend populair. Een van de mooiste films van Utrecht werd in de jaren twintig gemaakt door cinemapionier Willy Mullens.

Nederland heeft zijn economische sterke positie deels te danken aan handel via het water. De stad Utrecht was door de hele geschiedenis heen een centrum van handel over het water. Denk bijvoorbeeld aan de werven en grachten. De geschiedenis van het Merwedekanaal staat hier ook sterk in verband mee. De aanleg van het kanaal duurde van 1880 tot 1893. Wat is het verhaal achter deze bijzondere plek in Utrecht? Wie waren diegenen aan wie we dit kanaal te danken hebben? Hoe zag een dag in het leven er uit van de jongens die dit kanaal hebben gegraven?

In juli 1807 gaat er een gerucht rond in Utrecht. Het gonst in de straten: “de koning…” “Heb jij het ook gehoord?” “Zou het echt…?”. Al die geruchten beginnen als timmerman Van Driel opgedragen wordt huizen in de stad aan te kopen. Als er ministers en andere hoogwaardigheidsbekleders de panden komen inspecteren, worden de vermoedens van de Utrechters steeds sterker: Lodewijk Napoleon, koning van Holland en broer van dé Napoleon, gaat in Utrecht wonen. Dat betekent dat Utrecht de hoofdstad van het koninkrijk zal worden! De verwachtingen zijn hooggespannen, want het koninklijk hof zal Utrecht werk en geld opleveren. Als een paar maanden later begonnen wordt met de bouw van een paleis op de Wittevrouwenstraat, lijkt dit uit te komen. Maar helaas voor de Utrechters zal de tijd als hoofdstad niet lang duren.

Tegenwoordig stappen we op het vliegtuig en vliegen we voor een klein prijsje binnen drie uur naar de andere kant van Europa. Ook onze handbagage is een stuk lichter geworden sinds we met gratis roaming in Europa geen reisgids meer nodig hebben. Met één klik op ons scherm kunnen we de hele reis uitstippelen. In de 18e eeuw was dit nog een hele onderneming, maar met een beetje geluk kon je je eigen reisgidsje laten maken en uitgeven.

Al vanaf 1772 trekken zendelingen uit Zeist naar het binnenland van Suriname. Ze willen het christelijke geloof verspreiden. De aanwezigheid van de zendelingen heeft grote impact gehad. Hun invloed is nog altijd duidelijk zichtbaar in de hedendaagse cultuur.

‘Ten Nutte van Alle Nederlandsche Huisgezinnen, die een goeden Levensregel en de bewering der Gezondheid beminnen’, zo begint het kookboek de ‘Nieuwe Welervarene Utrechtse Keukenmeid’ uit 1769. In de achttiende eeuw zetten Utrechtse families die het zich konden veroorloven namelijk graag een keukenmeid aan het werk om maaltijden te bereiden. Logisch dus, dat er een kookboek verscheen rondom deze keukenmeid. We vinden er het oudste recept voor pepernoten in. En wat zijn hoerendrekjes? 

Belle van Zuylen is één van 's Nederlands bekendste vrouwen uit de literatuurgeschiedenis. Als lid van de adel schreef ze in het Frans, toen de taal van de hoge klasse in heel Europa. Belle correspondeerde gedurende haar leven openhartig met meerdere mannen, waarvan een aantal haar ten huwelijk vroegen (en afgewezen werden). Een deel van de brieven bevindt zich in Het Utrechts Archief.

Op 16 december 2016 werd de Moreelsebrug geopend: een nieuwe route tussen de Mariaplaats in de historische binnenstad en de kantoren en woongebieden ten westen van het spoor, zoals de Croeselaan en de Dichterswijk. Bij dit gebied hoort een bijzonder verhaal waarin de 17e eeuwse burgemeester Hendrik Moreelse een grote rol speelt. 

Tussen 1712 en 1715 was Utrecht het decor van een belangrijke internationale gebeurtenis, namelijk de vredesonderhandelingen die zouden leiden tot de Vrede van Utrecht. De onderhandelaars kwamen van heinde en verre naar Utrecht. In de stad heerste een vrije sfeer, de vele (mannelijke) diplomaten hadden bovendien veel vrije tijd. Dat leidde tot veel seksueel getinte escapades... En wist je dat Utrecht in deze tijd zelfs de primeur had van de eerste condoomfabriek in de Republiek?

Op 1 augustus 1674 raast een tornado over Utrecht. Kerktorens en daken storten neer. Vrijwel het gehele schip van de Domkerk stort in. Tijdens de dagen na de storm blijkt de Domkerk onherstelbaar vernield. De beroemde tekenaar Herman Saftleven krijgt opdracht de ravage te documenteren in een aantal tekeningen.

De 17e eeuw staat bekend als de Gouden Eeuw. Maar het jaar 1672-1673 was voor de stad en provincie Utrecht juist een jaar vol met rampen. Hoe doorstonden Utrechters deze periode? 

Een universiteit in Utrecht! Wist je dat in 1470 het stadsbestuur in Utrecht daar al mee bezig was? Wie wilde studeren moest toen namelijk nog naar Keulen of naar Leuven. En dat bleef nog wel even zo. Toch kwam er in de 17e eeuw eindelijk een universiteit in Utrecht; nu een van de oudste universiteiten van Nederland. Op 26 maart wordt traditiegetrouw de verjaardag van de Universiteit gevierd. 

In 1367 werd door een onbekende Utrechtse burger onder de stadswal bij de Smeetoren een klein gasthuisje gesticht. In de eerste jaren was het Apolloniagasthuis maar een kleine herberg waar dakloze armen en pelgrims enkele nachten konden verblijven. Al snel groeide het uit tot de belangrijkste opvanglocatie in de stad. Nu, ruim 650 jaar later, is het Bartholomeus Gasthuis nog altijd een plek voor zorg en naastenliefde.

Op 2 juni 1122 gaf de Duitse keizer Hendrik V de Utrechters stadsrechten. Daarmee heeft Utrecht het op één na oudste stadsrecht van Nederland. Alleen Stavoren was in 1061 eerder. De Utrechtse stadsrechten werden niet zomaar verkregen. Ze waren het gevolg van een hevige strijd tussen de bisschop van Utrecht en de Duitse keizer Hendrik V. De inwoners van Utrecht waren genoodzaakt om een kant te kiezen in dit gewelddadige conflict... 

Het is een bijzondere dag, 26 juni 1050. De bisschoppen van Munster en Osnabrück zijn er speciaal voor naar Utrecht gereisd. Vandaag wijdt Bernold, bisschop van Utrecht, de pasgebouwde abdijkerk van de Paulusabdij, nu de Hamburgerstraat 28. De monniken die tot dan toe vlakbij Amersfoort hun klooster hadden, krijgen een plaats in het hart van de macht van de stad. De Paulusabdij en –kerk zijn nu een deel van het Utrechtse kerkenkruis, Bernolds ambitieuze bouwproject.