Op de nacht van 24 op 25 juni 1941, toen Nazi-Duitsland de Sovjet-Unie inviel, werd een groot aantal Nederlandse communisten opgepakt, zelfs leden van de CPN die eigenlijk niet bezig waren met verzetsactiviteiten. Een sterk afwijkende politieke ideologie beloofde weinig goeds, volgens de bezetter. Deze opgepakte communisten en verzetsstrijders werden naar Kamp Schoorl gedeporteerd, een kamp in Noord-Holland.

Brieven van een Utrechtse dissident

Wim de Mol en zijn zwager Gijs, allebei lid van de CPN, werden ook naar kamp Schoorl gedeporteerd. In onze collectie Utrechts verzet vinden we zijn deel van de briefcorrespondentie met zijn vrouw ‘Es’. Deze kostbare bron geeft ons een uniek inkijkje in het leven van een politieke dissident in een concentratiekamp. De brieven zijn door Wim zelf gecensureerd om door de controle van de nazi’s te komen. Hierdoor moet je tussen de regels door lezen om de gruwelen van het leven in een kamp te begrijpen. In de collectie van ruim 30 brieven vinden we twee lange brieven die Wim stiekem door het hek van het kamp aan iemand heeft gegeven. Deze brieven zijn eerlijker en opener dan de andere brieven.  

Kamp Schoorl: optimisme in tijden van ellende

In kamp Schoorl mocht Wim één keer per week een brief sturen en één keer per maand een pakketje ontvangen. Zijn boodschappen moest hij schrijven op een lege ansichtkaart. In priegelhandschrift schreef Wim op deze ansichtkaarten iedere millimeter vol over wat hij meemaakte. We leren onder andere over welke spullen hij graag in het maandelijkse pakket ontving, en hoeveel hij zijn familie miste.

In de brieven van Wim gaat het meestal goed met hem. Hij beweert dat er in het kamp meer eten is dan in Utrecht. Toch vraagt hij in bijna elke brief om eten, tandenborstels, scheerspullen, tabak en andere levensbenodigdheden. Elke keer benadrukt hij dat zijn vrouw het alleen moet sturen, als zij het zelf in Utrecht kunnen missen. Volgens hem hebben er ook veel mensen in het kamp difterie en andere ziektes. Wim zelf is twee keer ziek, al beweert hij dat het niks is. Uiteindelijk worden zijn al tanden getrokken en heeft hij een ontsteking in zijn kaak. Hij blijft er optimistisch over. Op twee oktober 1941 schrijft Wim eufemistisch op: ‘Wel een beetje gevoelig, evenals het trekken zonder verdoving’.

Dat er veel mensen ziek zijn, Wims tanden getrokken moeten worden door ondervoeding en er steeds basisproducten nodig zijn, laat zien dat het leven in het kamp zwaar was. Zijn brieven beginnen in Schoorl opgewekt maar langzaam wordt zijn toon steeds pessimistischer. Door toenemende controle beschrijft Wim ook steeds minder wat er gebeurt, waardoor de brieven oppervlakkiger worden. Zijn wanhoop begint langzaamaan door te klinken in zijn brieven.

Kamp Amersfoort: vervreemding en pessimisme

Op 28 oktober 1941 wordt Wim overgeplaatst naar Kamp Amersfoort. Gijs, zijn zwager, was een maand eerder overgeplaatst. In Schoorl leefde Wim nog in de overtuiging dat het leven beter was in Kamp Amersfoort. Al snel ondervindt hij dat dat niet zo is. In Amersfoort mag er maar één keer per maand geschreven worden, de andere partij mag eens in de 14 dagen wat sturen. Er zijn geen pakketjes toegestaan. De controle is in Amersfoort strenger. Na enkele brieven moet Wim ook in het Duits gaan schrijven. Geen enkel detail over het leven in Kamp Amersfoort wordt vrijgegeven. De erbarmelijke staat van leven is alleen lichtelijk beschreven in zijn twee geheime brieven die hij door het hek wist te smokkelen.

Doelloos werken

In een van die langere, geheime brieven beschrijft hij dat zij in het concentratiekamp doelloos moesten werken: de gevangenen moeten een gigantische kuil graven en vervolgens weer vullen. Sommige van de gevangenen bezwijken omdat het werk té zwaar is. Op 2 mei 1942 schrijft Wim “mit mir geht es gut, mit Gijs schlechter“. In de volgende brief schrijft Wim dat Gijs is overleden. Het is onbekend waaraan. Ook blijkt dat vermoedelijk Wim niet alle brieven die Es en de kinderen sturen ontvangt. Op den duur raakt hij hierdoor geïsoleerd van de buitenwereld en begint hij te twijfelen of zijn familie nog naar hem schrijft.

 

Kamp Dachau: een somber einde

Op 16 Augustus 1942 wordt Wim overgeplaatst naar Dachau. Dachau is het eerste massa-concentratiekamp dat is opgericht in het Derde Rijk naar initiatief van Heinrich Himmler. Dit concentratiekamp zal uiteindelijk voorbeeld zijn voor talloze andere concentratie- en vernietigingskampen, waaronder Auschwitz. Hier gaat de correspondentie tussen Wim en zijn familie door op dezelfde manier als in Amersfoort. In december 1942, ontvangt Es weer een brief met ongeveer dezelfde tekst als de voorgaande brieven. Alleen is deze in een ander handschrift geschreven. Hier stuurt zij een geschrokken reactie op. Deze wordt geretourneerd met het bericht dat Wim is gestorven. We weten niet waaraan. 

 

Collectie Utrechts verzet

Lid zijn van het verzet was uiteraard riskant tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zelfs je aansluiten bij een partij die een andere politieke overtuiging had kon grote gevolgen hebben, gezien het verhaal van Wim. Het Utrechts Archief bewaart een grote collectie van historische bronnen over het Utrechts verzet, waar de bijzondere brieven van Wim deel van uitmaken. De collectie Utrechts Verzet is bijeengebracht door T. Spaans-van der Bijl, oud-verzetsstrijdster en auteur van het boek Utrecht in verzet 1940-1945. Zij heeft van een groot aantal personen, die actief zijn geweest in het verzet, of nazaten van hen, archiefstukken en documenten gekregen die deze collectie hebben gevormd. Nieuwsgierig of wil je zelf onderzoek doen naar het verzet? Bekijk de collectie.