Middeleeuwse manuscripten, eeuwenoude teksten en stukken perkament: in de middeleeuwen werden deze stukken vaak door monniken hergebruikt bij het inbinden van nieuwe boeken. In de middeleeuwse banden en kaften van oude boeken zitten soms dus prachtige schatten en geheimen verborgen. Nu, vele eeuwen later, onthullen honderden van deze fragmenten hun geheimen in de tentoonstelling Perkament in stukken.

Middeleeuwen

De geschiedenis van de middeleeuwen is voor velen in nevelen gehuld. Gebouwen en gebruiksvoorwerpen uit deze periode zijn grotendeels verdwenen en er werd veel minder geschreven dan tegenwoordig. Wat er wel werd vastgelegd, is vaak ten prooi gevallen aan branden, plunderingen, overstromingen, insecten en de oorlogen van de Reformatie. Deze oude teksten en fragmenten die nu in oude boekbanden zijn ontdekt (ook wel maculatuur geheten), bieden een mooie aanvulling op de hoeveelheid handschriften die uit de middeleeuwen bewaard zijn gebleven. Recent onderzoek hiernaar, in Utrecht en op andere plekken in Europa, levert waardevolle nieuwe informatie op over de middeleeuwen. Zo blijkt de oudste maculatuur bij Het Utrechts Archief een bladzijde van een religieus handschrift, uit de 9e eeuw te zijn: een afschrift van een omstreden theologische tekst uit de 3e eeuw, die verder alleen in gedrukte vorm is overgeleverd. 

Onderzoek

De laatste jaren zijn honderden stukken perkament en maculaturen uit de Universiteitsbibliotheek Utrecht en Het Utrechts Archief onderzocht. Soms ging het om kleine fragmenten van slechts enkele centimeters, soms over grote documenten van meerdere pagina’s. Ze onthulden hun geheimen over zaken als het geloofsleven, eetgewoonten van monniken, de dichtkunst, geneeswijzen en astrologie. Het onderzoek leverde bijzondere resultaten op: de onderzoekers ontdekten het enige bekende handschrift van een theologische tekst over de Heilige Drie-eenheid uit de 3e eeuw, opgetekend door Novatianus, een tot ketter verklaarde paus-kandidaat. Dit bleek het oudste document te zijn uit de collectie van Het Utrechts Archief. En er kwamen nooit eerder beluisterde middeleeuwse muziekstukken boven tafel.

Volgens Prof dr. Marco Mostert van de Universiteit Utrecht is het onderzoek naar dit ‘afval‘ van groot wetenschappelijk belang: “Het levert niet alleen onverwachte ontdekkingen op, maar blijkt bovendien een goudmijn voor onderzoek naar de middeleeuwse schriftcultuur in het algemeen. Ons beeld van de middeleeuwen wordt er ingrijpend door veranderd - en niet alleen in Utrecht!”. 

Tentoonstelling en boek

Het is de eerste keer dat in Utrecht op deze schaal systematisch onderzoek naar dit soort bronnen is verricht. Bijzonder is dat hierbij niet alleen naar maculatuur in middeleeuwse archiefstukken is gekeken, maar ook naar documenten uit de Universiteitsbibliotheek. Het rijk geïllustreerde boek Perkament in stukken presenteert 38 tot de verbeelding sprekende vondsten uit onderzoek dat grotendeels gedaan is door mediëvisten en masterstudenten Medieval Studies van de Universiteit Utrecht. Naast de stukken zelf wordt de context van het onderzoek beschreven. Ook wordt nader ingegaan op de materiële aspecten van de fragmenten. Het boek is te koop in onze museumwinkel.