Het Stad-Utrechts, Uterechs, Utregs of Uteregs kent prachtige woorden zoals dakhaos, wijffie of agtelijke gladiool. In augustus 2018 wordt in Utrecht het meest kleurrijke woord verkozen. Maar hoe lang gaat het Utregs al terug?

Op 24 november 1967 vond de eerste editie van het festival Lowlands plaats in de Utrechtse Jaarbeurs, onder de volledige naam Flight to Lowlands Paradise. Het Utrechts Archief bewaart foto's, krantenartikelen én bewegend beeld van dit evenement. 

De Zwitser Jeannot Bürgi kwam in de jaren '60 naar Nederland  en was bepalend voor het Utrechtse straatbeeld. Bürgi was namelijk de ontwerper en maker van meer dan de helft van de 330 lantaarnconsoles die je overal in de Utrechtse binnenstad vindt. 

Utrecht had als ‘stad der beweging’ een dubbel gezicht tijdens de Tweede Wereldoorlog: op de Maliebaan zat het hoofdkwartier van de NSB, terwijl er ook mensen waren die zich organiseerden in ondergrondse verzetsgroepen.  Veel van die leden werden opgepakt door de Duitsers, zo ook Wim de Mol. Hoe zijn reis door verschillende concentratiekampen hem verging, is terug te lezen in de unieke set brieven die Het Utrechts Archief van hem bewaart.   

In januari 2020 kregen we een bericht van mevrouw R. Bij het opruimen van de zolder van haar ouders had ze een wel heel bijzonder document gevonden: een verslag van de landelijke NSB-vergadering in Tivoli op 5 juni 1943. En die vergadering verliep behoorlijk chaotisch, met veel conflicten. 

Op 10 mei 1940 werden de Utrechters wakker van ronkende vliegtuigmotoren. De bezetting was al snel een feit. Fotograaf Nico Jesse kreeg een bijzondere opdracht van de gemeentearchivaris: fotografeer het dagelijkse Utrechtse leven tijdens de bezetting. Als de stad zou worden gebombardeerd, dan zouden er in ieder geval nog foto’s van zijn. Jesse maakte een enorme verzameling van meer dan 400 foto’s en kleurendia’s van Utrecht. 

‘Een half uur wachten in Utrecht? Dan beslist naar de aparte sfeer van de Spoorbio. Ruim duizend bezoekers per dag, maar er is nog plaats voor U',  lezen we in een advertentie in het Utrechtsch Nieuwsblad. Wachten op de trein deed je vanaf de jaren 40 dan ook in de zogenaamde Spoorbio. Tussen 1942 en 1964 stond er een heuse spoorbioscoop op het eerste perron van Utrecht Centraal. Hoe zag deze Spoorbio eruit en wat was er allemaal te zien?

Niemand bracht Utrecht zo treffend in beeld als de fotograaf F.F. van der Werf (1903-1984). Al in de jaren dertig trok F.F. van der Werf door Utrecht om bijzondere foto's te maken van grote en kleine gebeurtenissen. Die foto's zijn tot op de dag van vandaag een genot om naar te kijken.  

Vrouwen naar de stembus? Dat was begin 20e eeuw helemaal niet vanzelfsprekend. Pas in 1919 kregen vrouwen in Nederland actief kiesrecht. En daar was een flinke aanloop voor nodig. Ook in Utrecht werd er flink gestreden voor het vrouwenstemrecht. Want hadden vrouwen bijvoorbeeld wel tijd om te stemmen als zij het huishouden moesten doen? Wij doken het archief in.

Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog verkeerde het Duitse Rijk in grote crisis: het leger was verslagen, de autoriteiten verloren hun greep op de bevolking en revolutionairen roerden zich. Toen zijn generaals het vertrouwen in hem opzegden, vluchtte de Duitse keizer Wilhelm II halsoverkop naar het neutrale Nederland. Na een kort verblijf in Kasteel Amerongen verhuisde Wilhelm naar Doorn, waar hij ruim twintig jaar zou wonen tot zijn dood in 1941. Na de Tweede Wereldoorlog werden zijn voormalige bezittingen in beslag genomen door de Nederlandse regering. In het archief van Wilhelm II vinden we zeer uiteenlopende en soms heel persoonlijke stukken; van schoolschriften tot regelrechte fanmail. 

Veel van de tekeningen, prenten, foto’s en films zijn via schenkingen in Het Utrechts Archief terecht gekomen. Voor de collectie beeldmateriaal koopt Het Utrechts Archief ook werken aan die een waardevolle toevoeging aan de collectie zijn. Onlangs was dit zeker het geval, toen er een aquarel van J.P.C. Grolman werd aangeboden. Alhoewel het werk niet in optimale staat verkeert, is het toch een mooie aanvulling van de verzameling tekeningen van Grolman.

De Friese kermisreiziger Christiaan Slieker vertoonde op 29 november 1896 de allereerste bioscoopvoorstelling in Utrecht. Het bekijken en maken van films werd daarna in korte tijd razend populair. Een van de mooiste films van Utrecht werd in de jaren twintig gemaakt door cinemapionier Willy Mullens.

Nederland heeft zijn economische sterke positie deels te danken aan handel via het water. De stad Utrecht was door de hele geschiedenis heen een centrum van handel over het water. Denk bijvoorbeeld aan de werven en grachten. De geschiedenis van het Merwedekanaal staat hier ook sterk in verband mee. De aanleg van het kanaal duurde van 1880 tot 1893. Wat is het verhaal achter deze bijzondere plek in Utrecht? Wie waren diegenen aan wie we dit kanaal te danken hebben? Hoe zag een dag in het leven er uit van de jongens die dit kanaal hebben gegraven?

In juli 1807 gaat er een gerucht rond in Utrecht. Het gonst in de straten: “de koning…” “Heb jij het ook gehoord?” “Zou het echt…?”. Al die geruchten beginnen als timmerman Van Driel opgedragen wordt huizen in de stad aan te kopen. Als er ministers en andere hoogwaardigheidsbekleders de panden komen inspecteren, worden de vermoedens van de Utrechters steeds sterker: Lodewijk Napoleon, koning van Holland en broer van dé Napoleon, gaat in Utrecht wonen. Dat betekent dat Utrecht de hoofdstad van het koninkrijk zal worden! De verwachtingen zijn hooggespannen, want het koninklijk hof zal Utrecht werk en geld opleveren. Als een paar maanden later begonnen wordt met de bouw van een paleis op de Wittevrouwenstraat, lijkt dit uit te komen. Maar helaas voor de Utrechters zal de tijd als hoofdstad niet lang duren.

‘Ten Nutte van Alle Nederlandsche Huisgezinnen, die een goeden Levensregel en de bewering der Gezondheid beminnen’, zo begint het kookboek de ‘Nieuwe Welervarene Utrechtse Keukenmeid’ uit 1769. In de achttiende eeuw zetten Utrechtse families die het zich konden veroorloven namelijk graag een keukenmeid aan het werk om maaltijden te bereiden. Logisch dus, dat er een kookboek verscheen rondom deze keukenmeid. We vinden er het oudste recept voor pepernoten in. En wat zijn hoerendrekjes? 

Op 16 december 2016 werd de Moreelsebrug geopend: een nieuwe route tussen de Mariaplaats in de historische binnenstad en de kantoren en woongebieden ten westen van het spoor, zoals de Croeselaan en de Dichterswijk. Bij dit gebied hoort een bijzonder verhaal waarin de 17e eeuwse burgemeester Hendrik Moreelse een grote rol speelt. 

Op 1 augustus 1674 raast een tornado over Utrecht. Kerktorens en daken storten neer. Vrijwel het gehele schip van de Domkerk stort in. Tijdens de dagen na de storm blijkt de Domkerk onherstelbaar vernield. De beroemde tekenaar Herman Saftleven krijgt opdracht de ravage te documenteren in een aantal tekeningen.

De 17e eeuw staat bekend als de Gouden Eeuw. Maar het jaar 1672-1673 was voor de stad en provincie Utrecht juist een jaar vol met rampen. Hoe doorstonden Utrechters deze periode? 

In 1367 werd door een onbekende Utrechtse burger onder de stadswal bij de Smeetoren een klein gasthuisje gesticht, gewijd aan St. Apollonia. In 2017 bestaat het Bartholomeus Gasthuis 650 jaar.

Het is een bijzondere dag, 26 juni 1050. De bisschoppen van Munster en Osnabrück zijn er speciaal voor naar Utrecht gereisd. Vandaag wijdt Bernold, bisschop van Utrecht, de pasgebouwde abdijkerk van de Paulusabdij, nu de Hamburgerstraat 28. De monniken die tot dan toe vlakbij Amersfoort hun klooster hadden, krijgen een plaats in het hart van de macht van de stad. De Paulusabdij en –kerk zijn nu een deel van het Utrechtse kerkenkruis, Bernolds ambitieuze bouwproject.