Hendrik Kraemer (1888-1965) was zoon van een kleermaker. Hij groeide op in Amsterdam, en werd op twaalfjarige leeftijd na het overlijden van zijn ouders opgenomen in het Hervormde Diakonieweeshuis aldaar. Op zijn zestiende besloot hij zendeling te worden. Wegens zijn op de Zendingsschool (1905-1909) gebleken begaafdheid werd hij door het Nederlands Bijbelgenootschap aangenomen als alumnus, waarna hij Indonesische taal- en letterkunde studeerde te Leiden (1911-1921, promotie 1921 op het proefschrift Een Javaansche primbon uit de 16e eeuw, Leiden 1921) en Islamologie te Parijs en Cairo (1921). In 1922 zond het NBG hem uit naar Java, met als opdracht de revisie van de Javaanse bijbelvertaling, maar daarnaast vooral ook de bestudering van de nieuwere stromingen onder de Javaanse intellectuelen en in de islam en het geven van voorlichting aan de zending over deze zaken. Een van de kanalen voor deze voorlichting was de door hem verzorgde rubriek "Overzichten van de Inheemsche Pers" in het Indische zendingstijdschrift De Opwekker. Hij had een kritische sympathie voor de opkomende Indonesische nationale beweging en had een goede relatie met nationale en islamitische voormannen. Zijn gezag in de zending en de Protestantse Kerk gebruikte hij om de zelfstandigheid van de Indonesische christenen te bevorderen en te werken voor een reorganisatie van de Protestantse Kerk tot een kerk in presbyteriaanse zin. Zo had hij de hand in de zelfstandigwording van kerken op Java, Sumatra en Celebes en in de Molukken. Zijn uitgangspunt daarbij was, dat zelfstandigheid niet komt aan het einde van een langdurige ontwikkeling, maar aan het begin behoort te staan.

Mede op zijn initiatief werd in 1934 de Hogere Theologische School geopend (Bogor, 1936 Batavia). Met het gouvernement en de Indische elite voerde hij strijd over het goed recht van de zending op Bali, die vervolgens door zijn toedoen ter hand genomen werd door de zelfstandige Oost-Javaanse Kerk.

Na twee maal zes jaren in Nederlands-Indië (1922-1935) ontving Kraemer, die intussen van de Utrechtse Universiteit een eredoctoraat in de theologie had gekregen, een benoeming tot hoogleraar in de godsdienstgeschiedenis en -fenomenologie) te Leiden (1937-1947). In deze jaren was hij tevens actief in de beweging tot reorganisatie van de Nederlandse Hervormde Kerk ("Gemeente-opbouw", "herkerstening"), in het streven naar onderbrengen van de Nederlandse zending bij de Ned. Hervormde Kerk (voltooid in 1951), en in de internationale zendingsbeweging. De International Missionary Council vroeg hem in het kader van de voorbereiding van de derde wereldzendingsconferentie te Tambaram (1938) een boek te schrijven over de benadering van niet-christelijke religies. Dit werd The christian message in a non-christian world, (London 1938), later aangevuld met Religion and the Christian Faith, (London 1956). Kraemer nam zelf deel aan de conferentie van Tambaram, en knoopte daar een reis door Nederlands-Indië aan vast (1938-1939), waar hij opnieuw her en der adviezen gaf inzake kerkelijke zelfstandigheid. In de oorlog was hij enige tijd gijzelaar in St. Michielsgestel (1942-1943). Vanuit zijn apostolaatsvisie was hij een voorstander van de "doorbraak" en nam hij deel aan de oprichting van de Partij van de Arbeid (de Nederlandse Volksbeweging, 1945-1951).

In 1947 werd Kraemer directeur van het Oecumenisch Instituut op Chateau de Bossey bij Genève. Op de eerste Assemblee van de Wereldraad van Kerken (WCC) in Amsterdam 1948 was hij voorzitter van de tweede sectie; ook daarna werd hij bij allerlei overleg in de Wereldraad betrokken. In zijn laatste jaren pleitte hij voor een opwaardering van de niet-ambtsdrager ("leek") in de kerk.

Publicaties en archief van H. Kraemer zijn beschreven in M. Dirkzwager (ed.), Hendrik Kraemer, Bibliografie en Archief, No. 22 Reeks IIMO, 1988 (zie hierna, inv.nr 6939)
Th. van den End

Literatuur: Artikel in BLGNP I, 104-111 (met literatuurlijst); H. Kraemer, From Missionfield to Independent Church, (Den Haag 1958); A.Th. van Leeuwen, Hendrik Kraemer, Dienaar der Wereldkerk (Amsterdam 1959).