In het midden der 15e eeuw was er te Utrecht blijkbaar behoefte aan eene inrichting voor het bewaren van krankzinnigen. In de jaren 1457 en 1458 vinden wij Herman de Veer bezig met den aankoop van drie vierendeelen van een huis op het St. Nyclaes-enge 'tot behoeff dat alendige gasthuys, gelegen bij Sinter Nyclaes-kerchhoff' (zie hierna nr. 2569). En het volgende jaar 1459 ontmoeten wij den priester Aernt Eelgissoen als 'procuratoir' van hetzelfde gasthuis, die zeker giften daarvoor opzamelde (zie inv.nr. 1564). Destijds werden dus in een (ten deele gehuurd) huisje bij het St. Nicolaaskerkhof krankzinnigen verpleegd en zamelde men geld daarvoor in. Maar de zaak schoot blijkbaar niet op; want wij vernemen, dat Willem Arntss., die in 1461 reeds overleden was, kort voor zijn dood aan de broederschappen van de St. Barbara- en St. Bartholomeus-gasthuizen eene belangrijke gift geschonken had op de uitdrukkelijke voorwaarde, dat 'die broeders voerseyt binnen jaers na zijnre doot een huus daartoe begrypen, om die armen, ellendighen, dollen menschen daerin te herberghen' (zie de akte d.d. 1461, inv.nr. 2514). Toen kon natuurlijk het laatste vierendeel van het huis ook gekocht worden; men kon het huis afbreken en vervangen door een voor het doel ingericht gebouwtje. Zoo is dan ook geschied: op Alre Apostelendach 1460 'beliefden de raden out ende nye, dat gasthuys van die dulle luden te tymmeren by sunter Claes kerchoff. dairt begonnen is.' *  En het volgend jaar, op maandag na Pauli conversio 1461, verleende de raad zijne goedkeuring aan deze stichting, die bestemd werd voor zes krankzinnigen, die minstens drie jaren te Utrecht gewoond hadden (zie inv.nr. 2514 *  )

In 1551 stelden de huismeesters der beide gasthuizen een reglement vast op het beheer, waarbij bepaald werd, dat twee broeders uit de beide gasthuizen samen huismeesters van het Dolhuis zijn zouden *  ; het gesticht verkreeg dus reeds zekere zelfstandigheid. Op den duur bleek echter deze regeling niet te voldoen: het stedelijk bestuur richtte in 1582 eene broederschap op voor het zelfstandig beheer van het huis, en 7 oktober 1583 werd daarna door dit bestuur de verhouding der beide gasthuizen tot het Dolhuis, die voortaan zuiver financieel zou zijn, geregeld *  ; de broederschapsbrief is verloren. De broederschap beheerde het gesticht zonder noemenswaardige verandering tot 1859 toe, toen door de bekende bemoeiingen van prof. Schroeder van der Kolk eene geheele reorganisatie der inrichting plaats had, die leidde tot de aanstelling van een geneesheer-directeur. Het archief van deze laatste periode berust in het Krankzinnigen-gesticht.