Mijn Studiezaal (inloggen)
1986
Beeldcollectie van het Nederlands Volksbuurtmuseum
Inleiding
Beeldcollectie van het Nederlands Volksbuurtmuseum, 1870-2010
De beeldcollectie van het NVBM bestond bij de oprichting van het Volksbuurtmuseum Wijk C in 1993 uit zo’n 1500 foto’s die grotendeels afkomstig waren van het Wijk C Komitee. Om haar acties voor het behoud van de wijk te ondersteunen had het Komitee foto’s en ander materiaal verzameld. Dit materiaal werd onder andere gebruikt in publicaties, bij reünies en voor fototentoonstellingen. De beeldcollectie van het Komitee geeft een prachtig beeld van de stadsvernieuwing in Wijk C in de jaren ’80. Vrijwel alle panden die voor vernieuwing of voor sloop in aanmerking kwamen zijn gefotografeerd voor, tijdens en na de renovatie c.q. de sloop. (Zie voor het archief van het Wijk C Komitee: HUA, toegangsnr. 1981).
Het opgebouwde archief werd in 1983 ondergebracht in het toen geopende Buurthuis Wijk C, Waterstraat 27. Een groepje bewoners was in die tijd elke donderdagavond bezig met de foto’s te catalogiseren en te beschrijven. Het buurthuis ging verder met verzamelen en gebruikte de fotocollectie als middel om educatieve en emancipatoire activiteiten voor buurtbewoners te organiseren. Af en toe werden er ook langer lopende fototentoonstellingen gemaakt. De reacties waren altijd zeer positief te noemen en er kwam een stroom nieuwe foto’s binnen.
Op 15 mei 1993 werd de Stichting Volksbuurtmuseum Wijk C opgericht en werd de collectie eigendom van het museum. De Stichting werd opgericht om de collectie veilig te stellen en om los van gemeentelijke welzijnsinstellingen een eigen beleid en eigen activiteiten te kunnen ontwikkelen. Belangrijkste doelstelling was het vastleggen van de geschiedenis van de ooit roemruchte Wijk C voor het nageslacht. Het vastleggen van deze geschiedenis moest leiden tot een serieuze herwaardering van een grote groep Utrechters: de bewoners van de volksbuurten in de stad.
De eerste acht jaren van haar bestaan was het museum alleen op de eerste zaterdag van de maand geopend. Voor elke openstelling werd een aparte fototentoonstelling gemaakt die slechts één dag kon blijven staan. Het buurthuis had de ruimte immers weer nodig. Deze zaterdagen werden zeer druk bezocht. Hierdoor nam niet alleen het aantal aanwinsten toe, zowel objecten als fotomateriaal, maar werd er ook druk gebruik gemaakt van de mogelijkheid om foto’s na te bestellen. Het museum heeft jarenlang een eigen ‘fotodienst’ gehad, met een doka op de eerste verdieping. Hier konden de fotobestellingen worden afgedrukt en werden reproductiefoto’s gemaakt van originele foto’s die mensen graag weer mee naar huis wilden nemen. Een deel van de huidige beeldcollectie bestaat uit dit soort reproductiefoto’s.
Het herleiden van mensen afgebeeld op de vele foto’s, met hulp van bezoekers van de maandelijkse fototentoonstellingen in de beginperiode van het museum, leidde vaak tot hilarische taferelen: grote onenigheid over ‘wie is nu wie’; tot nog net geen slaande ruzie!
Foto’s werden vroeger echt gekoesterd: ze stonden in mooie lijstje op het dressoir of hingen aan de muur. Vaak werden ze in een tasje, portemonnee of portefeuille bij zich gedragen. Dat is te zien aan de staat van veel van deze dierbare foto’s: ze zijn gekreukeld. Mensen konden zich nog geen fotocamera veroorloven en een studio-opname bij een professionele fotograaf was prijzig.
In 2000 werd het buurthuis ‘wegbezuinigd’ en kreeg het museum de mogelijkheid om het hele pand Waterstraat 27 van de gemeente Utrecht te huren. Het museum kon haar eigenlijke functie nu ten volle gaan tonen. Bij het maken van exposities werd en wordt meestal ruim geput uit de eigen beeldcollectie, die anno 2022 ruim 15.000 stuks bevat.
Er is vanaf het begin veel aandacht geschonken aan het zorgvuldig registeren van het beeldmateriaal. Aanvankelijk gebeurde dat in een zelfgebouwde access-database, waaruit de gegevens uiteindelijk overgezet zijn in het museumregistratiesysteem Axiell (voorheen AdLib).
De (reproductie)foto’s zijn op fotokartonnen geplakt, systematisch genummerd en opgeborgen in stalen ladekasten. Rond 2010 was er een omslagpunt: de nieuwe aanwinsten betroffen vanaf toen vooral digitaal aangeleverd materiaal. Dat vergde een andere manier van verwerken. Maar nog steeds groeit de beeldcollectie, ook met ‘echte’ foto’s, die soms op de meest onverwachte plekken opduiken.
Het belang van de beeldcollectie schuilt in het feit, dat die behalve veel topografisch materiaal van de wijk (foto’s van straten en panden, veel sloopfoto’s e.d.) heel veel ‘sociale fotografie’ bevat: foto’s van het straatleven in Wijk C, portretten van bewoners en foto’s van de vaak schrijnende omstandigheden in de wijk. Dat maakt deze collectie uniek in Utrecht.
Een bijzondere deelcollectie is het gescande materiaal uit het vooroorlogse geïllustreerde familieweekblad Utrecht in Woord & Beeld. Het betreft alle ‘Utrecht foto’s en advertenties’ uit de periode 1925 tot ca. 1937. Utrecht in Woord en Beeld dat vanaf 25 april 1925 verscheen (een los nummer kostte tot de oorlog 12½ cent), werd uitgegeven door de pas opgerichte Noord-Nederlandsche Uitgeversmaatschappij. Directeur was Petrus Josephus van de Griendt, woonachtig op Boothstraat 3, tevens het redactieadres van het magazine. De uitgeverij startte toen, naast Utrecht in Woord en Beeld, de bladen Gelderland in Woord en Beeld (Arnhem), Het Noorden in Woord en Beeld (Groningen), Van Eigen Erf (Zwolle) en Fen Fryske Groun (Leeuwarden). De bladen hadden grotendeels dezelfde inhoud; enkele fotopagina’s en de sportrubriek werden regionaal ingevuld.
Het blad ademde een eigen sfeer door de uitvoering in sepia koperdiepdruk. Per 1 januari 1942 werd een verschijningsverbod opgelegd ‘vanwege papierschaarste’. Na de oorlog verscheen het blad nog enkele jaren om uiteindelijk in 1949 op te gaan in de Wereld in Beeld. Jammer genoeg zijn er geen oplagecijfers bekend, maar die moeten voor de oorlog aanzienlijk zijn geweest aangezien het blad steeds dikker werd en er zelfs kleurenfotopagina’s en bijlages gedrukt konden worden.
De huisfotograaf van het blad, Gillus Jozephus Lauwers (1895-1958), is de man die de Utrechters hun stad leerde kennen. Kranten namen in die tijd nog nauwelijks foto’s in hun kolommen op. Lauwers werd rond 1920 beroepsfotograaf en is vermoedelijk niet lang na het verschijnen van Utrecht in Woord in Beeld, daar in dienst getreden. Een gedichtje onder de titel ‘Onze Fotoman!’, gepubliceerd op 3 juni 1927, maakt duidelijk dat hij dan de vaste fotograaf is. Waarschijnlijk stopte hij rond 1940.
Anderhalf decennium trok Lauwers dus door het Sticht en maakte hij duizenden foto’s van de meest uiteenlopende onderwerpen: landschappen, gebouwen, markten, intieme tafereeltjes, massabijeenkomsten, sfeerbeelden, dierentafereeltjes, sportwedstrijden, buurt- en straatfeesten, jubilea, portretten, begrafenissen, enz., enz. De lezers smulden van de bekende en veelal onbekende beelden van zo dicht bij huis.
Gillus Jozephus, de selfmade fotograaf, werd een bekende verschijning in de stad: hij maakte naam. De foto’s die hij voor het blad maakte, vormen nog steeds een onuitputtelijke bron voor historisch (beeld)onderzoek. Vermoedelijk zijn alle (glas)negatieven van het fotowerk in het begin van de oorlog vernietigd, uit angst dat ze in handen van de bezetter zouden vallen.
Archief en inventarisatie
Algemeen
Niet de gehele beeldcollectie van het NVBM is in langdurige bruikleen overgebracht naar Het Utrechts Archief. In de collectie bevindt zich namelijk een aanzienlijk aantal reproducties van foto’s uit de HUA-beeldcollectie, die al op de beeldbank van het archief te raadplegen zijn. Verder bevat de collectie veel reproductiefoto’s (zwartwit) van afbeeldingen uit het vooroorlogse familieweekblad Utrecht in Woord en Beeld, die inmiddels digitaal in de oorspronkelijke koperdiepdrukkleuren beschikbaar zijn.
Het naar Het Utrechts Archief overgebrachte gedeelte van de beeldcollectie van het NVBM bestaat uit de volgende deelcollecties:
1. Dia’s: 3 diaseries en enkele losse dia’s;
2. Foto’s: originele foto’s, originele foto’s in fotoalbums en reproductiefoto’s;
3. Prentbriefkaarten;
4. Fotonegatieven;
5. Digitaal aangeleverde foto’s, waaronder afbeeldingen uit het vooroorlogse weekblad Utrecht in Woord en Beeld.
1. Dia’s: 3 diaseries en enkele losse dia’s;
2. Foto’s: originele foto’s, originele foto’s in fotoalbums en reproductiefoto’s;
3. Prentbriefkaarten;
4. Fotonegatieven;
5. Digitaal aangeleverde foto’s, waaronder afbeeldingen uit het vooroorlogse weekblad Utrecht in Woord en Beeld.
Dia's
De dia’s zijn ontraamd en verpakt in zuurvrije insteekbladen; de oude nummering is waar mogelijk overgenomen. De catalogusnummers op de HUA-beeldbank zijn tevens op de bladen vermeld. Ruim 200 dia’s zijn gedigitaliseerd en opgenomen in de deelcollectie Nederlands Volksbuurtmuseum op de HUA-beeldbank.
Originele foto's
De originele foto’s, afkomstig van particulieren of door het museum aangekocht, waren opgeborgen in archiefdozen met een ringband in zuurvrije insteekvellen. De insteekvellen zijn omgepakt in archiefdozen zonder ringsysteem.
Het grootste deel van de foto’s is gedigitaliseerd en opgenomen in de deelcollectie Nederlands Volksbuurtmuseum op de HUA-beeldbank. De catalogusnummers en soms de nummers van de reproductienegatieven in gebruik bij het NVBM staan achterop de foto’s vermeld.
Reproductiefoto’s
Originele foto’s werden door vooral particulieren tijdelijk aan het museum uitgeleend, daar gereproduceerd met een professionele reprocamera en vervolgens weer teruggegeven. Verder bevat de deelcollectie bij nader onderzoek veel reprofoto’s van topografisch materiaal uit de HUA-beeldcollectie; dit stond niet in het registratiesysteem Axiell vermeld. En ondanks het grondige speurwerk, zijn er toch nog originele foto’s aangetroffen; dat staat dan in de beschrijving vermeld.
De foto’s zijn geplakt op fotokartonnen en werden bij het museum bewaard in stalen ladekasten. De op de fotokartonnen geplakte foto’s zijn dusdanig ook bewaard en omgepakt in archiefdozen met ca. 100 exemplaren. De dozennummering, gemaakt bij het museum, is bij de inventarisatie aangehouden. Op het etiket rechtsboven op het fotokarton staan vermeld: het inventarisnr. HUA, het subcategorie- en negatiefnr. NVBM, het werknummer HUA en of de foto wel of niet opgenomen (N.O.) is in de deelcollectie NVBM op de HUA-beeldbank. Bij opname is het catalogusnummer vermeld.
Prentbriefkaarten
Deze deelcollectie bestaat uit twee verzamelbanden met in Axiell geregistreerde kaarten ‘Wijk C’ met ca. 250 exemplaren en één band ‘Utrecht divers’, die nog niet beschreven en geregistreerd is. Verder is er nog ‘los materiaal’ dat niet geregistreerd is.
Een groot deel van de kaarten is al opgenomen op de beeldbank van HUA. Na veel uitzoekwerk werd duidelijk dat ruim 100 exemplaren nog niet op de beeldbank stonden. Die zijn gedigitaliseerd en opgenomen op de beeldbank. Bovendien is nu de hele collectie goed gedigitaliseerd voor gebruik in het museum.
De verzamelbanden zijn ontmanteld en de prentbriefkaarten zijn omgepakt in zuurvrije Secol insteekvellen en vervolgens in doosjes verpakt. Veel kaarten zaten te strak in de bij het museum gebruikte insteekvellen, waardoor er lichte beschadigingen zijn ontstaan.
Digitaal aangeleverde foto’s
Het digitaal aangeleverde materiaal is moeilijk te doorgronden. Het staat bij het museum opgeslagen op verschillende computerschijven en er is nauwelijks informatie over de herkomst en over het afgebeelde bekend. Vaak zijn de digitale afbeeldingen ook nog van te slechte kwaliteit om te kunnen worden opgenomen op de HUA-beeldbank. Dus is vooralsnog besloten om dit materiaal niet op te nemen.
Wat wel opgenomen is, is de verzameling cd-roms met foto’s en advertenties uit het vooroorlogse familieweekblad ‘Utrecht in Woord en Beeld’. Door een medewerker van het museum zijn in de jaren 2005-2010 alle ‘Utrechtse afbeeldingen’ (incl. Hoograven, Vleuten, De Meern, Maartensdijk en Zuilen, binnen de huidige gemeentegrenzen van Utrecht) uit het blad gescand, beschreven en op schijf gezet. Deze verzameling beslaat 98 cd-roms en 1 dvd. Helaas is de verzameling ingebonden exemplaren van het weekblad niet helemaal compleet in de bibliotheek van het NVBM.
Nu staat er al veel materiaal uit ‘Utrecht in Woord en Beeld’ op de beeldbank van HUA en zijn alle ingebonden exemplaren van het weekblad inmiddels opgenomen op het platform ‘Delpher’. Op fotoniveau zoeken op dit platform is erg lastig, dus is ervoor gekozen om de ‘Utrecht-foto’s’ stuksgewijze voor de beeldbank te ontsluiten.
Kenmerkend voor de Utrecht in Woord en Beeld-afbeeldingen is de koperdiepdruk waarin ze zijn uitgevoerd. Deze drukmethode geeft een sepia-achtige tint aan de foto’s. Een deel van deze afbeeldingen die al op de beeldbank staat, is in zwartwit. Naar schatting was hoogstens 10% van de ‘Utrecht-afbeeldingen’ al opgenomen op de beeldbank; de ontbrekende zijn aangevuld met exemplaren uit de NVBM-verzameling. De afbeeldingen zijn zo veel mogelijk gepubliceerd met het bijbehorende, vaak grappige, onderschrift. Bovendien is er nog een selectie uit ‘Utrechtse advertenties’ opgenomen.
In de onderschriften bij de foto’s staan veel spellingsfouten, voornamelijk in de persoons- en straatnamen. Deze onregelmatigheden zijn zo veel mogelijk gecorrigeerd. Ontbrekende gegevens wat betreft de adressering zijn aangevuld met gegevens uit de adresboeken van de gemeente Utrecht. Soms zijn gegevens nagezocht in het HUA-krantenarchief.
Bronnen
Albert van Wersch, in de Nieuwsbrief van het Volksbuurtmuseum Wijk C, nr. 40, dec. 2003
Dick Goosen, Gillus Jozephus Lauwers (1895-1958) - de fotograaf die de Utrechters hun stad leerde kennen - , in Tijdschrift Oud-Utrecht, juni 2016
Addendum
Op 27 oktober 2021 is Het Utrechts Archief een samenwerkingsovereenkomst aan gegaan met de stichting Nederlands Volksbuurtmuseum te Utrecht met als doel een deel van de collectie van de stichting in bruikleen te geven aan Het Utrechts Archief. Afgesproken werd om binnen een periode van vijf jaar de hiervoor in aanmerking komende bestanden in goede, geordende en toegankelijke staat te brengen en via de websites van beide instellingen te publiceren. De bewerking van de bestanden wordt namens de stichting verricht door D.C. Goosen en L.R.G. Baetens.
Voor de gebruiker
In bijlage 1 is de indeling van de fotocollectie, met bijbehorende codering zoals die in gebruik is bij het NVBM, opgenomen. Er is voor gekozen om de indeling van de beeldcollectie zoals gebruikt bij het museum in stand te houden. Dit betekent dat afbeeldingen over een bepaald onderwerp op meer plaatsen in de inventaris terug te vinden zijn.
De onderhavige inventaris is ‘work in progress’, dat wil zeggen dat de gegevens met enige regelmaat zullen worden aangevuld en geüpload.
De omvang van het archief is nog onbekend.
Het archief is niet volledig openbaar. Zie de openbaarheidsbeperkingen zoals vermeld bij de fotobeschrijvingen op de HUA-beeldbank, in de deelcollectie Nederlands Volksbuurtmuseum. Het beeldmateriaal is niet meer fysiek op de studiezaal in te zien.
Utrecht, 2023
Dick Goosen en Lieve Baetens
Dick Goosen en Lieve Baetens
laatste wijziging 28-04-2024
Inventaris
laatste wijziging 28-04-2024
Kenmerken
Notabene:
Deze inventaris is 'werk in uitvoering': er worden regelmatig nieuwe inventarisnummers met de bijbehorende afbeeldingen toegevoegd en gepubliceerd.
Rechtstitel:
Opneming in beheer van een particulier, niet in eigendom verkregen
Rubrieken:
Categorie:
laatste wijziging 28-04-2024
Gevonden archiefstukken
Uw zoekterm komt niet voor in deze archieftoegang.
